У нашы дні, калі касмічныя прасторы перасталі быць для савецкага чалавека недасягальнымі, калі кавалачак металу, выплаўленага на савецкай зямлі, апынуўся ў выглядзе вымпела з літарамі «СССР» на нядаўна яшчэ далёкім Месяцы, намнога бліжэйшымі сталі для нас Сонца і іншыя целы сусвету. Тэма асваення, вывучэння космасу становіцца адной з галоўных тэм навукова-фантастычнай мастацкай літаратуры. Ёсць падставы спадзявацца, што гэтая тэма з'явіцца тым моцным штуршком, які ажывіць цудоўны літаратурны жанр, так незаслужана забыты многімі пісьменнікамі, што спрабавалі свае сілы ў ім. Менавіта з гэтай тэмай звязана, хоць і парознаму, большасць навукова-фантастычных твораў, якія паявіліся за апошнія пяць—шэсць год. Сярод іх — «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» Я. Маўра, «Туманнасць Андрамеды» I. Яфрэмава, «Шосты акіян» М. Гамолкі. Грунтуючыся на матэрыяле гэтых кніг, паспрабуем вызначыць тыя асноўныя патрабаванні, якія прад'яўляюцца да кожнага навукова-фантастычнага мастацкага твора.

Першым з гэтых патрабаванняў трэба назваць смеласць навуковай гіпотэзы, дзёрзкае прадбачанне, якое расхінае заслону будучыні. I. Яфрэмаў у рамане «Туманнасць Андрамеды» зрабіў цікавую спробу паказаць жыццё людзей камуністычнага грамадства праз сотні і сотні год, у эру, названую пісьменнікам «Эрай Вялікага Кальца», калі ўсе народы Зямлі, прайшоўшы праз стагоддзі барацьбы за новы свет, сталі «адзінай, дружнай і мудрай сям'ёй». Палёты на аддаленыя планеты і нават зоркі паказаны, як адзін з бакоў працоўнай дзейнасці людзей. Змяніўшы аблічча сваёй планеты, людзі думаюць аб перабудове іншых планет і нават цэлых планетных сістэм. Гэта сапраўды прыгожае і дзёрзкае імкненне.

У беларускай літаратуры пасляваенных год першы адгукнуўся на запатрабаванні часу Янка Маўр, які адчуў неабходнасць расказачь юным чытачам аб палётах на Месяц і на Марс, аб неабмежаваных магчымасцях чалавечага розуму і фантазіі. Герой яго навукова-фантастычнай аповесці прафесар Цылякоўскі вынайшоў і пабудаваў машыну — фантамабіль, якая рухаецца энергіяй фантазіі. Ўнукі прафесара Святлана і Светазар робяць на фантамабілі падарожжы над Зямлёй і ў космасе. Ідэя Цылякоўскага простая: фантазіраваць — значыць думаць, выпраменьваць энергію. Імпульсы мозгу можна ператвараць у іншыя віды энергіі, у прыватнасці, у механічную энергію, падобна да таго, як слабыя радыёхвалі можна ператвараць у гукі, у відочныя вобразы, выкарыстаць для кіравання механізмамі на адлегласці. Казачна? Так. Але не толькі казачна, a і смела, паэтычна. Фантамабіль уяўляецца зусім рэальнай машынай будучыні.

На наш погляд, Янка Маўр не зіусім даклална вызначыў жанр' свайго твора. Гэта не аповесць, а хутчэй навуковая казка, пра якую ён сам вуснамі прафесара Цылякоўскага гаворыць: «Навуковыя казкі адрозніваюцца ад народных тым, што ў народных непраўдападобнымі звычайна бываюць усе факты, а ў навуковай можа быць непраўдападобным які-небудзь адзін, асноўны».

Смеласць навукова-фантастычнага твора цесна звязана з эрудыцыяй пісьменніка. Чым глыбейшыя будуць яго веды ва ўсіх галінах навукі, тым больш надзённых навуковых, тэхнічных, псіхалагічных, сацыяльных праблем здолее закрануць ён у сваім творы. У гэтым можна пераканацца на прыкладах лепшых навукова-фантастычных кніг. У «Туманнасці Андрамеды» I. Яфрэмава аб'ектамі роздуму і фантазіі пісьменніка становяцца новыя навукі і новае мастацтва, якія ўзнікнуць пры камунізме, новыя ўзаемаадносіны людзей і новыя метады кіравання грамадствам. Можна спрачацца супраць гіпотэз пісьменніка, але нельга не прызнаць шырыню светаадчування і глыбіню яго навуковых ведаў.

Вядома, і ў «Туманнасці Андрамеды» ёсць свае недахопы. Так, напрыклад, не паказаны побыт чалавека камуністычнага грамадства, спрэчным з'яўляецца пытанне пра сям'ю, як яго тлумачыць Яфрэмаў, і г. д. Але гэта не змяншае шырыні карціны, намаляванай пісьменнікам, а толькі дае прастору для творчай спрэчкі.

Янка Маўр у сваёй аповесці закранае іншае кола пытанняў. Але фантазія абодвух пісьменнікаў сыходзіцца ў адным: Мвен Мае у I. Яфрэмава шукае магчымасці пераадолення прасторы шляхам стварэння нуль-прасторы, а ў Я. Маўра прафесар Цылякоўскі знаходзіць спосаб яе пераадолення шляхам стварэння звышхуткаснага рухавіка ў ідэале, які дазваляе дасягнуць хуткасці думкі, г. зн. такой хуткасці, якая ў непамерную колькасць разоў перавышае вядог мую чалавеку хуткасць святла. Зразумела, у кнігах няма тэхнічных падрабязнасцей. У Я. Маўра мы не знойдзем тлумачэння ўмоў руху фантамабіля і спосабу прыстасавання чалавечага арганізма да звышхуткасці; у I. Яфрэмава пасля гіганцкай катастрофы нейкім чынам застаюцца жывыя і Мвен Mac, і Рэн Боз. Але ніхто, вядома, не ўздумае дакараць аўтара за гэта. Важна, каб сама ідэя была народжана палымянай чалавечай марай.

У аповесці Я. Маўра ёсць цікавыя па сваёй смеласці думкі — як, напрыклад, ідэя аб «размоўных шапках» — апаратах, якія дазваляюць размаўляць з людзьмі любой мовы і разумець іх, або думка аб стварэнні асаблівага, звыштрывалага матэрыялу «фантазіту», «які мацней за ўсе металы на зямлі». Ужо сёння гэтая думка пераклікаецца з навейшымі дасягненнямі тэхнікі, якая знайшла спосаб здабываць чыста крышталічнае жалеза, лепшае па сваіх якасцях за ўсе сталі i сплавы.

Аднак не ўсе гіпотэзы ў аповесці пісьменніка арыгінальныя. Напрыклад, расказ аб прыродных умовах Месяца хоць і адпавядае навуковым поглядам, але не выклікае цікавасці, таму што шмат разоў гэтае пытанне асвятлялася ў літаратуры. I яшчэ — навука даўно ўзяла пад сумненне існаванне на Марсе «Каналаў Скіапарэлі», але довады супраць іх існавання, што прыводзяцца ў аповесці, не пераканальныя, бо нельга адмаўляць «каналы» толькі на той падставе, што іх не ўбачылі Святлана і Светазар.

У рамане М. Гамолкі «Шосты акіян» расказваецца аб стварэнні штучных спадарожнікаў і аб палёце на Месяц. Як бачым, бярэцца зусім блізкая, нават, можна сказаць, надзённая тэма. Ды і аўтар датуе падзеі рамана 196... годам. Але справа, безумоўна, не ў даце, а ў тым, што новае, «заўтрашняе» паўстае перад чытачом увачавідкі.

Блізкае «заўтрашняе» — гэта савецкія людзі на Месяцы. Геліа-ўстаноўкі з крышталічнага крэмнію, касмічныя касцюмы, фатонныя рухавікі, штучныя спадарожнікі — лабараторыі і ракетадромы — расказ аб усім гэтым мае пазнавальнае значэнне, хоць многае ў творы здаецца вельмі знаёмым. Гэта і зразумела — мы нямала чыталі ў газетах і часопісах пра ўсе апошнія тэорыі, здагадкі, пошукі. Праўда, ёсць у «Шостым акіяне» і цікавыя гіпотэзы, напрыклад, аб магчымасці адрыву Плутона ад сонечнай сістэмы, аб магчымасці ператварэння астэроіда Гермеса ў спадарожніка Зямлі шляхам змянення яго арбіты. Але першая з памянёных гіпотэз з сюжзтам рамана зусім не звязана, а другая — аб Гермесе — магла б вельмі ўзбагаціць кнігу, калі б яе развіць надежным чынам. На жаль, у творы яе засланілі малацікавыя паходжанні, звязаныя з прыгодамі шпіёна Назарава.

Прыходзіцца прызнаць, што смелай фантастыкі ў рамане «Шосты акіян» няма. У гэтым малады пісьменнік значна саступае Я. Маўру. Але ў творы ёсць пазнавальны матэрыял, разлічаны ў асноўным на пэўнага чытача — на дзяцей сярэдняга ўзросту. У болыпасці выпадкаў пісьменнік Імкнецца навукова абгрунтаваць свае гіпотэзы, хоць яму гэта не заўсёды ўдаецца. У якасці прыкладу можна прывесці ні на чым не заснаванае сцверджанне аб залежах урану на Месяцы. Гэтае меркаванне ўведзена толькі для ўскладнення сюжэта, на ім пабудавана прыгодніцкая лінія другой часткі рамана, дзе паказваецца пагоня амерыканскіх бізнесменаў за важнай энергетычнай сыравінай. I трэба адзначыць, што ўсе недарэчнасці адбываюцца якраз там, дзе пісьменнік малюе прыгоды сваіх герояў. Тут дзеля ўяўнай займальнасці іншы раз прыносіцца ў ахвяру не толькі навуковасць і праўда, але нават і простае праўдападабенства. Вось тут нельга не пагаварыць аб месцы і значэнні прыгод у навукова-фантастычным творы.

Прыгоды — гэта захапляючыя здарэнні, заўсёды нечаканыя, непрадбачаныя, поўныя небяспекі, рызыкі, радасцей адкрыцця новага. Без прыгод немагчыма навуновая фантастыка.

Але прыгоды бываюць розныя. У навукова-фантастычным творы галоўнае, калі не выключнае месца павінны займаць прыгоды не пабочныя, а звязаныя з навуковымі праблемамі, пастаўленымі ў кнізе. У гэтых адносінах цікава пабудавана прыгодніцкая лінія ў «Туманнасці Андрамеды». 3 вялікім напружаннем сочыць чытач, напрыклад, за барацьбой астранаўтаў з невядомай грознай і змрочнай прыродай «Шалезнай зоркі» і жудаснымі насельнікамі гэтай планеты, за грандыёзным, хоць і няўдалым доследам Мвена Маса, за даследаваннямі Веды ў пячоры.

У «Фантамабілі прафесара Цылякоўскага» іўсе прыгоды лагічныя, праўдзівыя, кожная мае пэўную мэту і характарызуе або герояў або цудоўную машыну. I ўсё ж іх можна падзяліць на дзве групы: на цікавыя, захапляючыя і нецікавыя, якія пакідаюць чытача раўнадушным. Цікавыя і захапляючыя заўсёды толькі прыгоды нечаканыя. Да такіх можна аднесці першы палёт Светазара і Святланы да зімоўшчыкаў з прэпаратам крыві для выратавання палярніка. Самыя ж лепшыя старонкі — гэта прыгоды дзяцей на Марсе. Пісьменнік расказвае аб прыродзе Марса ў адпаведнасці з тымі дадзенымі, якія мае сучасная навука аб прыродных умовах гэтай «няўтульнай планеты». Я. Маўр насяляе Марс насякомымі, птушкамі, рыбамі. Найбольш развітымі жывымі істотамі з'яўляюцца «яхі», якія валодаюць нават зачаткамі мовы. Не будзем спрачацца з аўтарам, хоць тут узнікае рад пытанняў: як маглі развіцца нават такія разумныя істоты ў суровых прыродных умовах, адкуль ім вядомы агонь і як яны яго страцілі, і, нарэшце, што ўяўляюць з сябе «яхі» — пачатак эвалюцыі гэтага тыпу нсывёл ці яе канец, выкліканы ахаладясэннем Марса і збядненнем яго прыроды. Але ва ўсякім выпадку, гіпотэза прыводзіцца новая, а таму і прыгоды займальныя і новыя. У іх выразна праяўляецца характар савецкіх дзяцей, асабліва Светазара, які не жадае бачыць «паноў» на Марсе і смела ўстанаўлівае справядлівы «грамадскі лад» сярод яхаў.

Мала цікавымі здаюцца прыгоды Светазара і Святланы ў Амерыцы, таму што тут пісьменнік не расказвае чытачу нічога новага. Пра становішча бедных фермераў, пра бяспраўе неграў можна прачытаць і ў газетах, ці варта для гэтага выкарыстоўваць фантамабіль?!

Апошнюю старонку аповесці Я. Маўра перагортваеш з пачуццём чакання: здаецца, самае цікавае яшчэ наперадзе, там, дзе ажыццёвіцца абяцанае аўтарам «падарожжа на такую планету, як наша Зямля». Чытач чакае працягу аповесці.

Ёсць цікавыя прыгоды і ў «Шостым акіяне» М. Гамолкі, асабліва такія, як знаходжанне Макса Вела за бортам касмічнай ракеты, апісанне магнітнай буры на сонцы ў час палёту ракеты «Вулкан» на Месяц і яе вынікаў для астранаўтаў. Але ёсць і такія, якія не звязаны з навукова-фантастычнай тканінай рамана і выглядаюць зусім лішнімі. Гэта, у першую чаргу, прыгоды амерыканскага вынаходніка Вілі Рэндала на караблі «Чорная страла». Сумленны інжынер абурыўся намерам капіталіста Уолтара выкарыстаць сканструяваную ім касмічную ракету для нападу і захопу штучнага спадарожніка «Малога Месяца» і вырашыў уцячы са Штатаў. Як бачым, у навуковую фантастыку тут уводзяцца грамадскія, палітычныя матывы, што зусім правамерна. Але самі прыгоды пазбаўлены арыгінальнасці і здаюцца безгустоўным пераказам знаёмага. Вілі грыміруецца пад кіраўніка завода і, абдурыўшы паліцэйскіх, забірае свой атамны пісталет. Міжволі прыгадваюцца старонкі з «Гіпербалоіда інжынера Гарына» А. Талстога, дзе адбывалася нешта вельмі падобнае.

Мала верагодным здаецца ўсё, што здарылася з Рэндалам на электраходзе. Зусім наіўнымі, архаічнымі атрыбутамі аванцюрнага твора з'яўляюцца гадзюка і страла, пры дапамозе якіх робіцца замай на Рэндала. Як тут не ўспомніць прыгоды Шзрлака Холмса, «Стракатую стужку» і іншае! Усё гэта нельга апраўдаць тым, што раман разлічаны на юнага чытача — менавіта ў дзяцей варта выхоўваць добры мастацкі густ і здаровую зацікаўленасць сапраўды разумнымі прыгодамі. Добрая навукова-прыгодніцкая аповесць не адрасуецца пэўнаму ўзросту. Кнігі Г. Уэлса, Ж. Верна, А. Бяляева, А. Талстога з аднолькавым захапленнем чытаюць дарослыя і дзеці. А ў рамане М. Гамолкі нават дзеці могуць заўважыць непраўдападобныя сітуацыі. Напрыклад, нельга ўявіць сабе, каб хлопчык Алег Дрозд змог кіраваць ракетай, каб ракета паляцела з... незачыненымі дзвярамі, або каб шпіён Баброў, без трэніроўкі, трапіўшы ў «Вулкан», паводзіў сябе таксама, як астатнія, умеў апранаць складаны касмічны касцюм і карыстацца ім.

Дарэчы, пра шпіёнаў. Навуковая фантастыка мае такія багатыя магчымасці зацікавіць чытача, што можа абысціся і без шпіёнскіх інтрыг. Апрача таго, пісьменнік павінен быць чулым да голасу часу. Зусім відавочна, што настае пара, калі для далейшага прагрэсу чалавецтва неабходна цеснае супрацоўніцтва вучоных усіх краін. Пра гэта нястомна клапоцяцца наша партыя, савецкі ўрад, на міралюбівае творчае супрацоўніцтва накіравана ўся палітыка нашай дзяржавы. Аб гэтым шмат разоў гаварыў Мікіта Сяргеевіч Хрушчоў.

Петров Эдуард

#606 позавчера в 23:45цитировать

продолжение:

Не злыя намеры, а мірнае супрацоўніцтва вучоных заслугоўвае заняць месца на старонках навукова-фантастычных кніг. Гэта неабходна і ў выхаваўчых мэтах. Празмернае захапленне «шпіёнскімі» кнігамі часам выклікае ў дзяцей няправільныя ўяўленні. Адна з высакародных мэт навукова-фантастычнай літаратуры—паказаць, што не шпіёны рухаюць навуку, а вучоныя, прывіць вучням павагу да вучобы, раскрьіць перад імі вялікае значэнне аб'яднаных намаганняў вучоных розных краін дзеля агульнай карысці ўсіх народаў. Яго яшчэ няма, гэтага ўсеагульнага супрацоўніцтва, але гэта такая важная справа, аб якой варта памарыць.

Навуковая фантастика — жанр мастацкай літаратуры. Таму і ў ім першаступеннае значэнне маюць жывыя чалавечыя характары. У кнізе, як і ў жыцці, галоўнае — чалавек. У навукова-фантастычных творах, якія малююць карціну далёкай будучыні, стварыць жывы мастацкі вобраз не так лёгка. Тут усё залежыць ад светапогляду мастака. Буржуазнаму пісьменніку, які назірае вакол сябе разлажэнне і ўпадак, будучыня ўяўляецца ў яшчэ болын змрочным святле. Так паяўляюцца ў творах галавастыя вырадкі з гіпертрафіраваным мозгам і атрафіраванай душой, накшталт герояў Г. Уэлса. Савецкі пісьменнік бачыць будучыню, асветленую сонцам камунізма, а людзей — дужымі, смелымі, справядлівымі, сумленнымі, гарманічна развітымі. Такімі намаляваў іх у сваім рамане I. Яфрэмаў.

Героі Яфрэмава — з'ява новая ў сучаснай літаратуры і амаль выключная, яшчэ ніхто не спрабаваў да яго зазіраць так далёка наперад.

У большасці ж навукова-фантастычных твораў апошняга часу дзейнічаюць, як правіла, нашы сучаснікі або людзі бліжэйшай будучыні. Але, захапіўшыся навуковай гіпотэзай, тэхнічнай праблемай або вынаходніцтвам, пісьменнікі часта зводзяць герояў да ўзроўню ўмоўных фігур, схем, якія пазбаўлены жывых чалавечых рысаў. Нават у такога вопытнага пісьменніка, як Я. Маўр у аповесці «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» з трох герояў — прафесара, Святланы і Светазара— найбольш жыва намаляваны толькі адзін — Све-тазар. Ён надзелены пэўным характарам: гэта хлопчык разумны, цікаўны, валодае ведамі, даступнымі для яго ўзросту, смелы і рашучы. 3 якім запалам ажыццяўляе ён на Марсе «сацыяльную рэвалюцыю» ў поўнай адпаведнасці з тымі поглядамі на свет і грамадства, якія выхаваны ў ім савецкім ладам! Ён адбірае ў марсіянскага царка «бао» яго магутную зброю — агонь і аддае яго «яхам». «Не паспел! зрабіцца людзьмі, а ўжо строіце з сябе нейкіх паноў»,— гнеўна ўшчувае ён «бао» і яго блізкіх. А сястру, якая дазволіла сабе насмешку па адрасу марсіян, Светазар строга дакарае: «Ты не маеш права здекавацца з якой бы там ні было асобы, хай сабе будзе яна падобнай і да мядзведзя».

Гуманнасць' Светазара праяўляецца і ў намаганнях «прыстасаваць да сумленнага жыцця» звергнутага «бао» і яго світу.

Пра Святлану амаль няма чаго сказаць, гэта дзяўчынка наогул самастойным характарам у аповесці не надзелена.

Прафесар Цылякоўскі вонкава апісаны падрабязна — гэта шаноўны васьмідзесяцігадовы стары, энергічны, добры, уважлівы. Сёетое гаворыцца аб яго біяграфіі, якая вельмі падобна (як і прозвішча) да біяграфіі вялікага вучонага, летуценніка і геніяльнага вынаходцы Канстанціна Эдуардавіча Цыялкоўскага. Пётр Трафімавіч Цылякоўскі — у мінулым настаўнік гімназіі, які траціў увесь свой заработан на навуковыя доследы; цяпер ён—прызнаны светам вучоны. Але ў кнізе яго роля абмяжоўваецца тым, што ён расказвае, рас-тлумачвае, г. зн. з'яўляецца своеасаблівым аўтарскім рупарам. Інакш кажучы, гэта службовая фігура, а не дзейная асоба.

А якімі паказаны людзі недалёкага заўтра ў рамане «Шосты акіян»? На жаль, і на іх вобразах адчуваецца выразны адбітак штампу. Акадэмік Дзянісаў, спакойны, упэўнены, смелы вучоны, якім і павінен быць начальнік экспедыцыі на Месяц. Алег — таксама смелы і таксама валявы. Зіна і Наташа — персанажы службовыя, уведзеныя для «ажыўлення» сюжэта.

У другой частцы рамана вялікую сімпатыю выклікае вобраз штурмана амерыканскай ракеты негра Роба Пітэрса — чалавека гордага, але справядлівага. Па сваёй дабраце ён выратоўвае на Месяцы ад смерці капітана ракеты, авантурыста Поля Арноля, але рашуча спыняе яго спробы ўстанавіць на Месяцы парадкі паўднёвых штатаў.

Паколькі ў рамане паказаны людзі хоць і недалёкай, але ўсё ж будучыні, не хацелася б бачыць ся-род іх ні бюракрата і самадура, якім паказаны дырэктар Астранамічнага інстытута Мельнік, што спадзяецца больш на «сувязі», чым на свой аўтарытэт вучонага, ні начальніка радыёлакацыйнага цэнтра жуліка Фёдарава. Іх, як вядомага ўсім Пабеданосікава, абавязкова адкіне прэч — і вельмі хутка — «машына часу».

Далёка не ўсе старонкі нашай навуковай фантастыкі «дацягваюць» да ўзроўню мастацкага твора. Пісьменнікі, якія працуюць у гэтым жанры, не абцяжарваюць сябе карпатлівай працай над стварэннем мастацкага характару, над стылем твора. Толькі гэтым можна вытлумачыць спрошчанасць у абмалёўцы характараў герояў, безгустоўнасць і схематызм у пабудове сюжэта.

Сучасны чытач, непасрэдны ўдзельнік многіх пераўтварэнняў, зразумела, чакае ад пісьменніка ўсхваляваных кніг, якія вучылі б яго марыць, абуджалі цікавасць і любоў да навукі,. пашыралі кругагляд і вабілі б наперад, у будучыню. А выхоўваць у чалавеку імкненне да цудоўнай будучыні, да камунізма, значыць, выхоўваць у ім палымянае жаданне справай наблізіць гэтую будучыню.

У навукова-фантастычных творах мы непазбежна сустракаемся і знаёмімся з новай тэхнікай. Трэба, каб яна паказвалася ў дзеянні, як магутны сродак у руках герояў, якія карыстаюцца ёю. А пералічэнні або нават апісанні «з боку» не абуджаюць нашага ўяўлення. Вельмі многа сухіх навуковых матэматычных, астранамічных выкладак мы знаходзім і ў рамане I. Яфрэмава.

Некалькі слоў аб форме. Нават на прыкладзе трох разгледжаных твораў можна бачыць, што навукова-фантастычны змест можа «ўкладвацца» ў разнастайныя формы. У Яфрэмава знаходзім лаканічнасць апавядання, сцісласць сюжэта, хуткую змену падзей. Героі яго твора немнагаслоўныя, яны блізкія да таго, каб разумець адзін аднаго без слоў, нібы чытаючы думкі.

Я. Маўр выбраў форму прывабнай казкі, якая так добра гарманіруе з яго юнымі героям! М. Гамолка палічыў за лепшае рамкі разгорнутага рамана. А колькі яшчэ ёсць іншых форм...

Чалавек накіраваўся ў сусветную прастору. Што цягне яго ў такую бязмежную далеч? «Чалавек адважыўся пакінуць Зямлю, акунуцца ў цемру, холад, вечнае аняменне. Навошта? Каб яшчэ мацней палюбіць сваю блакітную планету, прынесці ёй сапраўдны росквіт і шчасце». Так прачула і шчыра піша М. Гамолка, але тлумачэння радаснай перспектывы тут усё ж няма. Якім чынам пазнанне космасу паслужыць росквіту і шчасцю Зямлі? Мільгае ў кнігах думка аб запасах каштоўных каменняў і золата на іншых планетах. Але ці варта вазіць іх з далёкіх зор або нават з Месяца, ці не дарагавата гэта абыдзецца? Toe ж можна сказаць i аб залежах урану, які мае да таго ж цану толькі сёння, калі навука пакуль пасцігла сакрэт рашчаплення ядра нямногіх элементаў. Заўтра яна знойдзе шляхі здабываць гіганцкую энергію, рашчапіўшы ядро, скажам, азоту або крэмнію. Не, не па золата і дыяменты накіроўваецца ў космас чалавек. 3 незапамятных часоў ён насяляў Месяц і зоркі жывымі ісготамі, часцей за ўсё людзьмі, каб не быць адзінокім у сусвеце. У гэтым адвечным імкненні ў космас са спадзяваннем адкрыць у ім жыццё было стыхійнае праяўленне матэрыялістычнага тлумачэння свету, як адзінага цэлага з адзінымі законамі развіцця.

У «Туманнасці Андрамеды» вучоны Мвен Мае гарыць палымяным жаданнем знайсці спосаб пераадолення прасторы і часу, які дае магчымасць чалавеку Зямлі паціснуць руку насельніку якой-небудзь далёкай зоркі, што знаходзіцца ад нас на адлегласці мільёнаў светавых год. I хоць дослед яго заканчваецца катастрофай, чытач пераконаны, што навуковая ідэя, якая нарадзілася з жыццё-вай необходнасці, рана ці позна стане явай. Так і трэба марыць: з вялікай смеласцю і верай у здзяйсненне мары.

Якія ж тэмы з галіны навуковай фантастыкі чакаюць сёння свайго вырашэння? Умовы палёту ў міжзорную прастору дзякуючы дасягненням савецкай навукі цяпер не могуць служыць прадметам фантастыкі, — гэта ўжо рэальнасць. Затое пісьменнікам-фантастам прадастаўляецца права і магчымасць першымі зазірнудь у нязведаны свет. Яны могуць адкрыць перад намі свет нежывы або населены. I на зямлі мы бачым вялікую разнастайнасць форм жыцця, тым больш вялікая яна можа быць у маштабах неабсяжнага сусвету.

А колькі цікавых, хвалюючых нашу моладзь тэм хаваюць у сабе адкрыцці ў галіне выкарыстання тэрмаядзерных рэакцый, цяжкай вады, вытворчасць якой звязана з велізарнай рызыкай. Нямала казачных і сапраўды фантастычных матэрыялаў могуць даць пісьменнікам факты даследаванняў паверхні Месяца і Сонца, атрыманыя пры рабоце касмічных навуковых станцый.

Нарэшце, пісьменнік можа пазнаёміць нас з насельнікамі іншых планет не толькі накіроўваючы сыноў Зямлі ў вялікія падарожжы, але і прывёўшы да нас астранаўтаў з космасу. Для навуковай фантастыкі гэта зусім не навіна. Некалі Герберт Уэлс у сваім рамане паказаў жорсткіх і крыважэрных марсіян, якія з'явіліся на Зямлю, каб заняволіць яе. Такі напрамак думак быў натуральны для мастака, які жыў у эпоху панавання капіталізма з яго воўчымі законамі. Пры цяперашнім развіцці навукі і тэхнікі народам, а паступова і ўрадам капіталістычных краін становіцца ўсё больш зразумелай непазбежнасць і неабходнасць мірнага суіснавання і супрацоўніцтва. Таму ў нашы дні тэма ўзаемаадносін паміж светамі павінна атрымаць новае, гуманістычнае гучанне. Хочацца ўбачыць, пакуль хоць бы ў кнігах, невядомых яшчэ сяброў, асабліва тых, якія, магчыма, ужо жывуць у светлым будынку, які ўзводзіцца намі, — у камунізме. А што такія ёсць, мы не пярэчым, бо не лічым сябе «вянцом тварэння», якімі б вялікімі ні былі нашы дасягненні. Мы ж, матэрыялісты-дыялектыкі. не прызнаём ніякіх «вянцоў».

3 засмучэннем аглядаем мы бібліятэчную паліцу, дзе стаіць пакуль зусім маленькая сям'я навукова-фантастычных раманаў і аповесцей. 3 нецярпеннем чакаем новых, больш мастацка дасканалых і цікавейшых, смелых па ідэі навукова-фантастычных твораў, якія хацелася б прачытаць, не адрываючыся, а потым горача паспрачацца аб прачытаным і соладка памарыць.

"Маладосць" №5 1960 г.

***

Серж Мінкевіч, (сапр. Сяргей Мыцько) нарадзіўся 12 лютага 1969, у Мінску.

Скончыў беларускае аддзяленне філалагічнага факультэта БДУ (1995).

📌Адзін з арганізатараў і ўдзельнікаў літаратурна-мастацкага руху «Бум-Бам-Літ». Літаратурны кансультант газеты «Пераходны ўзрост». Працаваў ў Інстытуце літаратуры НАН Беларусі. Кандыдат філалагічных навук.

📌Займаўся бардаўскай песняй, перакладамі. Зрабіў поўны пераклад паэмы А. Міцкевіча «Дзяды» (1999), пераклаў «Крымскія Санеты» (2004). Перакладаў з польскай Міцкевіча, Славацкага, Івашкевіча, Галчынскага, Маслоўскую, з англійскай Шэлі, Лангфэла.

📚Выдаў кнігі: «Праз галеРэю» (паэзія, 1995), «Менскія санэты / Мінскія санэты» (2002), «Прыгоды Какоса Маракоса» (вершаваная казка, 2006), «Я з БУМ-БАМ-ЛІТа» і інш.

📌Пісаў фантастыку (‘’Сад замкнёных гор’’) ... і кнігі для дзяцей (‘’Прыгоды Какоса Маракоса’’) ....

Серж Минкевич (режиссер Сергей Мытько) родился 12 февраля 1969 года в Минске.

Окончил Белорусское отделение филологического факультета Белорусского государственного университета (1995 г.).

📌Один из организаторов и участников литературно-художественного движения «Бум-Бум-Лит». Литературный консультант газеты «Переходный возраст». Работал в Институте литературы Национальной академии наук Беларуси. Кандидат филологических наук.

📌Занималась авторскими песнями, переводами. Осуществил полный перевод поэмы А. Мицкевича «Деды» (1999 г.), перевел «Крымские сонеты» (2004 г.). Переводы с польского Мицкевича, Словака, Ивашкевича, Гальчинского, Масловской, с английского Шелли, Лангфеля.

ДаўИздал книги: «По галерее» (поэзия, 1995 г.), «Минские сонеты / Minsk Sonnets» (2002 г.), «Приключения Кокоса Маракоса» (поэтическая сказка, 2006 г.), «Я из БУМ-БАМА». -ЛИТ» и другие.

📌Писал художественную литературу («Сад замкнутых гор»)… и детские книги («Приключения Кокоса — Маракоса»)....

***

Сапраўднае імя — Сяргей Мыцько.

Ловушка (збор.). Мн. 1993, у сааўт. Пад псеўд. Г. Катрынка.

Абсурдэлькі ( збор.1 ): Кароткія апавяданні .Мн.1994.

Вдовствующий император ( збор.) Слуцк.1994. ў сааўт. Пад псеўд. Г. Катрынка

Забаўкі для малодшых Першацвет    №7/1995

Кандрат Рылееў Першацвет №2-3/2000 с.40

Сад замкнёных гор Маладосць №1/2004

Смерць у бары "Зялёная поўня"; "Рукі, крылы, бессмяротнасць"; Палёт і падзенне Крона Тэнлі. Апавяданні. Маладосць, 2004, 12

Зорныя гульні Маладосць №11/2005

Падарожжа праз... Маладосць №9/2006

Рок@нат    Маладосць    №2/2010

Усьмешка Жалобнай Каралевы, альбо Таямніца Магнітнага Замка Маладосць №1-4/2013

Касмічная кніга ў творах беларускіх пісьменнікаў.Мн. ЛіМ. 2010. Падарожжа праз...(рассказ), стр. 111-121

Сад Замкнёных Гор. Минск: Галіяфы, 2011 г.

Закаханы ў Снягурку. Мн. ЛіМ.2012. Палёт і падзенне Крона Тэнлi (Рассказ). с. 161 — 169.

Усьмешка Жалобнай Каралевы, альбо Таямніца Магнітнага Замка. Мн. 2013

С.М. — Бум-Бам-Літ — ў Гісторыі бел.літ. ХХ стагоддзя.т.4.кн.2 ,с.51. Мн. Бел.навука.2003.

С.Л.М. — ў біябібліяграфічнаму слоўніку "Беларускія пісьменнікі" т.6 (дадатак), с.643, Мн. Бел.энц.ім. П. Броўкі.1995.

https://fantlab.ru/blogarticle26000

***

Нечакана ўзяўся за фантастыку былы “бум-бам-літавец” Серж Мінскевіч, і ўзяўся даволі ўдала. Раман-фэнтэзі “Сад замкнёных гор” (“Маладосць”, 1/04), па ўласным аўтарскім азначэнні – “3d action ад першай асобы (з элементамі аркады і квэста)”. Ёсць падземны сусвет бетонных сутарэнняў, падзелены на гарады і плямёны. Ёсць персанаж, што ідзе зорным Шляхам, які выводзіць яго ў Сад. Зноў жа – барацьба за выжыванне, здада, смерць. Філасофія, згодна якой светам кіруе інфармацыя, коды “плюс” і “мінус”, аналаг дваічнае сістэмы. Свядомасць – першасная...Зямля Мінскевіча перанесла некалі, мусіць, тысячы год таму, страшэнную катастрофу, пасля якой на паверхні ўтварылася пустэльня. Сад – апошняя крыніца прыроды пад сонцам. Крыніца, дзе выжывае толькі адзін “садоўнік”. Двое – гэта ўжо смяротныя канкурэнты. Нехта з іх памірае, нехта – робіцца бессмяротным. Таму Раншай, трохсотгадовы садаўнічы, забівае ўсіх, хто ўзнімаецца па Мосце і мінае вогненную Браму. “Гэты Сад, пасаджаны нашымі продкамі, адзінае, што абагачае і ачышчае атмасферу планеты. Толькі ён паступова стварае тут паветра, якім вы там, унізе, дыхаеце. Вам па трубах паступае самае неабходнае для жыцця рэчыва – паветра, узбагачанае кіслародам. І калі раптам тут паселіцца нейкае племя, што будзе ў такіх цяплічных умовах неабмежавана размнажацца, а яно так і станецца, то пачнецца дзікае, дзічэйшае вынішчэнне Саду. Сад зачаўрэе, а разам з гэтым паступова на нашай планеце знікне чалавецтва!”. Даляшорзах перамагае ў бойцы канкурэнтаў. Ён бачыць будучыню не ў бязглуздым чаканні зорных продкаў, а ў мэтанакіраванай каланізацыі пустэльні. Вось – Шлях да зорак... Не ведаю, як у вас, а ў мяне не склалася адчуванне “фэнтэзі”. Хутчэй – постатамны раман. “Сад” Мінскевіча значна бліжэй да “Шалёнага Макса”, “Воднага свету” ды чорных фантазіяў Дашкава, чым, напрыклад, “Уладара пярсцёнкаў”. Пакінем гэта на сумленні аўтара.

Пожалуй, начать можно с того, что белорусская литература в современном её понимании очень молода, ей от силы полторы сотни лет. Возрождали её люди образованные, но так как основной носитель языка — крестьянин — грамотностью похвастаться не мог, то и темы чаще брались из тех, что ему, крестьянину, близки. Стихи и рассказы о тяжкой доле, из года в год повторяющиеся «Пан сахі і касы» и «Пяць лыжак зацiрки»; изначально белорусская литература была слишком близка к земным заботам, не было времени витать в небесных высях. Краткий расцвет в 20-е годы прошлого века ничего принципиально не изменил, крестьянин по-прежнему остался главным персонажем, разве что добавляются коллизии, связанные с советской властью, гражданской войной и коллективизацией. Потом национальное возрождение заливают кровью — интеллигенция уничтожена или выслана на стройки коммунизма, крестьянство раскулачено, носителей языка стало на сотни тысяч меньше. Потом война, и на долгие годы главными героями становятся партизаны — т.е. опять-таки крестьяне, защищающие родину от оккупантов.

Все обстоятельства, какие только можно вообразить, играли на то, чтобы возможность вырваться из ограниченного круга тем была сведена к минимуму. Но даже в этом неприятии «литературы мечты» есть существенный нюанс. Да, не было условий для появления научной фантастики. Вероятно, как считают некоторые критики, для этого действительно необходима развитая фундаментальная наука, которой не было в царские времена, да и в БССР она по-настоящему появилась лишь после войны. Но никакая наука не нужна для того, что нынче зовётся фэнтези, во время оно называлось литературной сказкой, а применительно к далёкой Латинской Америке, где тоже никогда не было фундаментальной науки, — магическим реализмом. Тем не менее и здесь зияет пустота. Автор статьи «Фантастыка» в «Энцыклапедыі літаратуры і мастацтва Беларусі», бойко принявшись перечислять примеры такого рода в белорусской литературе («Шляхтич Завальня» Борщевского, «Тарас на Парнасе», «Энеида навыворот») быстро сбился и всё, что смог назвать в дальнейшем — отдельные, далеко не самые значительные произведения нескольких авторов. И зияющая пустота вокруг, которую пытаются заполнить хоть чем-то. Искусствовед и писательница Галина Богданова, например, на пустующее место основоположника литературной фэнтези предлагает поместить... художника Язэпа Дроздовича.

Это уже не отсутствие фундаментальной науки, это отсутствие традиции. Вообще. А отсутствие традиции — это уже, пожалуй, вопрос не литературы, а менталитета.

Наверное, можно аргументированно рассуждать, почему сложилось именно так, а не иначе и почему народ, на протяжении столетий вынужденный сражаться не то что за независимость — за право остаться на этой земле, за право говорить на своём языке, народ, предаваемый соседями, оставленный собственной элитой, предпочитал вместо звёзд на небе смотреть под ноги. Однако вместо долгих рассуждений приведу лишь один пример, ставший достоянием публики совсем недавно.

В 2010 году журнал «Нёман» (№№ 1-3) напечатал неоконченую повесть Владимира Короткевича «Предыстория», которую будущий классик белорусской литературы писал на русском языке во время учёбы в Киевском университете. Текст на первый взгляд сугубо исторический, показывает страну, находящуюся под игом оккупантов, народные волнения, интеллигенцию, частью ассимилировавшуюся, частью патриотически настроенную, но не всегда готовую ассоциировать себя с лапотным народом. Вполне узнаваемые реалии накануне польского восстания 1863-1864 годов. Но в повести существенное отличие: захватчики носят немецкие имена. Понятно, почему Короткевич здесь отступил от исторической правды — стоит только взглянуть на время написания «Предыстории» (1949-50-й годы). Однако отступив раз, пришлось это делать ещё и ещё. Поэтому имя у страны появилось иное, географические названия были чуть изменены и описываемые события приобрели иной акцент, почти превратив историческую повесть в квазиисторический роман, т.е. фэнтезийный. Будь хоть какие-то серьёзные традиции не_реалистической литературы, наверное, в соответствующем духе «Предыстория» была бы дописана. Но традиций не было (и не будет ещё долго), а создавать их самостоятельно 20-летний автор не взялся. Да и вряд ли это входило в его планы, если судить по финальной главе, где о польском восстании и одном из его участников говорилось без всякой шифровки. Видимо, в дальнейшем пришлось бы как-то связывать эпизоды квазифантастические с эпизодами реалистическими, наверняка присутствовало и понимание, что никакая цензура такой текст не пропустит.. Короче, роман дописан не был. Основные мотивы «Предыстории» позднее были использованы в «Колосьях под серпом твоим» и других текстах, так что белорусская литература в общем ничего не потеряла. Только вот местная фэнтези не состоялась.

Ещё пример, несколько иной по сути, но с тем же итогом. Василь Быков, отвечая в 1972 году на анкету Алеся Адамовича, заметил: «...чувствую, что реалистической л-ре делать нечего, надобна л-ра другого рода, типа С.-Щедрина, Булгакова, отчасти Достоевского, но кто её позволит?». И это ощущение он не только констатировал, но и воплотил в жизнь. Так появилась пьеса «Апошні шанец» (1967), которая , как обычно у Быкова, о человеке на войне, но пролог и эпилог, в которых действие происходит вне времени и пространства, невидимый верховный судья, вершащий приговор, сюжетообразующий магический акт — возвращение героев на 25 лет в прошлое — спокойно позволяют назвать «Апошні шанец» фантастикой, только фантастикой в духе Дюрренмата, а не «Звёздных кораблей» и «Звёздных королей». Однако судьба пьесы не была счастливой — напечатана, кажется, лишь однажды, а режиссёры обычно всё непривычное, т.е. фантастическое, выбрасывали и оставляли «про войну». Более к фантастике Василь Быков не возвращался.

Так и жила белорусская литература одним реализмом долгие годы и не сильно о том тужила. А потом началась новая история. Что чему предшествовало и что чему способствовало, кто на кого влиял и кто это влияние признавал — пусть разбираются историки литературы, важнее констатировать, что уже в 2000-е годы фантастика в Беларуси не была хромоногой замарашкой, ютящейся на кухне возле грязной посуды. В начале 21-го века этот факт косвенно подтвердила редакция литературного журнала «Маладосць», начав выпускать «журнал в журнале» «Фантаст». Именно в «Маладосці» появились, например, повести «Сад замкнёных гор» (2004), «Зорныя гульні» (2005) и «Рок@нат» (2010) Сержа Минскевича, «Век Вадаліва» (2004) Алеся Алешкевича, «Не глядзіце ў снах на поўню» Алеся Бадака (2004), «Хуткадзейнасць» (2005) Андрея Павлухина, «Горад, які яны засялілі» (2007) Михася Южика, «Анамалія» (2007) Алеся Бычковского, «Паядынак (Фантазія на шахматную тэму)» (2010) Ивана Клименкова и другие. Видя, что дело сдвинулось, зашевелились книгоиздатели, выпустив сборники фантастики «Люстэрка Сусвету» (2007) и «У зеніце — Антарэс» (2008).

И так, можно с уверенностью повторить вслед за автором советской книги перемен: процесс пошёл.

Однако следует признать: фантастика научная в синеокой по-настоящему так и не прижилась. Видно, и в самом деле длительное отставание в естественных науках сказывается, хотя кто знает, вдруг более важно, что попытка возрождать местную НФ пришлась на времена кризиса этого направления на постсоветском пространстве. Вот типичный пример НФ по-белорусски — роман «Марсіянскае падарожжа» (1987; на русском языке выходил в сборнике «Марсианское путешествие» в 1992-м) Василя Гигевича. Роман состоит из нескольких обкатанных штампов. Штамп номер один — близкое будущее, каким его любили изображать 40-50 лет назад: засилье корпораций, перенаселённость, унылая жизнь и манипулирующие ею магнаты. Штамп номер два — безумный учёный. Впрочем, учёный-то как раз умный, даже гениальный, но циничный до безобразия. Под прикрытием путешествия на Марс он вознамерился создать полностью подконтрольное ему общество, этакую технократическую утопию, где он в одном лице и бог, и царь, и и герой. Только усилий гений не рассчитал и проиграл первенство своего мира суперкомптьютеру. Далее идёт штамп номер три — компьютер, вышедший из повиновения, подчинивший людей, диктующий условия, контролирующий каждый шаг и в итоге взявшийся казнить и миловать. Финал — ещё один штамп: люди взбунтовались, уничтожили электронного эксплуататора и выбрали смерть (машина контролировала все системы жизнедеятельности), а не жизнь полуразумных автоматов. А вот аннотация к повести Марии Шамякиной «Дуэль на машынным кодзе» (это уже 2005-й год): «Отдалённое будущее. Озоновый слой практически уничтожен. Энергетические ресурсы планеты исчерпаны. <...> Для спасения цивилизации был избран путь изменения человеческой природы с помощью генных технологий и сращивания человека с машиной». И там, и там старые велосипеды, на которых каталось несколько поколений хороших и разных англоязычных авторов. Такие велосипеды, сплошь состоящие из списанных за ненадобностью импортных деталей, чаще всего и предлагают читателю авторы белорусской НФ.

Но достижения в белорусской фантастике есть, только обычно к ним не прикладывают соответствующую бирочку, да и те, кто эти достижения создаёт, свободнее в выборе средств, чем «титульные фантасты». Вот Юрий Станкевич, более чем приметный белорусский прозаик последнего двадцатилетия. Когда для исследования национального характера вполне хватает атрибутов реалистической прозы, он пишет роман «Любіць ноч — права пацукоў» (1998; в русском переводе «Крысы вправе любить ночь», 2001). Когда же необходимо изменить угол зрения — выходит роман «Эрыніі» (2006), суровая неполиткорректная антиутопия, в которой апокалиптические картины будущего рифмуются с печальной политической реальностью. При этом «Эрыніі» в первую очередь хорошая литература, а не прокламация вроде «Мечети Парижской богоматери». Так же Станкевич написал научно-фантастический роман «Пятая цэнтурыя, трыццаць другі катрэн” (2003), а одним из главных событий белорусской прозы 2010 года года стал его же роман «П'яўка», действие которого происходит в 2050 году. Людмила Рублевская пишет мистическую повесть ««Дзеці гамункулуса» (2000, переведена на русский в 2001-м), в повести «Ночы на Плябанскіх Млынах» (2007) возвращает к жизни (или додумывает сама) мифологию Минска, которому по этой части не повезло — чай, не Петербург и не Москва, и никто пока не сподобился написать «Минские повести». В двух последних романах — «Забіць нягодніка, альбо Гульня ў Альбарутэнію» (2008) и «Сутарэнні Ромула» (2010) — Рублевская пишет о судьбе белорусской интеллигенции, попавшей в мясорубку репрессий, безостановочно длившихся на протяжении тридцатых годов. В одном случае нереалистические детали оказались без надобности, так возник роман «Сутарэнні Ромула» (впрочем, в романе один из главных героев — знаменитый (!) белорусский фантаст (!!!), что уже само по себе фантастичнее некуда). Однако когда понадобилось объёмнее показать трагедию патриота, мечтавшего о свободной и независимой Беларуси, автор перенесла его в наше время, где он увидел, что независимость-то есть, а свободы по-прежнему нет, да и настоящей Беларуси — тоже. И герой предпочёл такой действительности практически стопроцентную смерть в 1937-м году, в который и вернулся. Андрей Федоренко в романе «Рэвізія» (2004; на русский переведён в 2010-м) так же использует приём с «попаданцем»: наш современник, со своими знанием и памятью переносится в 1920-й год, в итоге расстаётся с мыслью что-то поменять, кого-то предупредить и выбирает жизнь простого крестьянина. Впрочем, финал открытый и, кажется, трактовать можно его по-всякому. Павел Мисько, автор довольно известного ещё в СССР реалистического романа «Мора Герадота», в 1987 написал НФ-повесть для детей «Эрпіды на планеце Зямля», а двадцать лет спустя, в 2007-м, выпустил сборник «Прыгавораны да жыцця», жемчужина которого — по-молодому злая и задиристая сатирическая антиутопия «Ніль адмірары, або Я выбіраю смерць». Анатоль Козлов пишет романы «Дзеці ночы — служкі зла» (1999), «Юргон» (2001, русский перевод в 2009 году), «Мінск і воран, Парыж і здань» (2003, русский перевод в сборнике «Минск и ворон, Париж и призрак» 2010-го года), Олег Минкин выпускает сборник социальной фантастики «Праўдзівая гісторыя Краіны Хлудаў» (1994). Максим Климкович и Владимир Степан в соавторстве создают остросюжетные романы «Тэолаг» (2004) и «Цень анёла» (2008), где чего только не намешано — и готики с мистикой в том числе. Элементы фантастики присутствуют в прозе Янки Сипакова и Владимира Некляева, Раисы Боровиковой и Виктора Козько...

И так, знамя, десятилетиями сиротливо пылившееся в тёмном уголке, вдруг оказалось востребованно и поднимается всё чаще и чаще. Причина такого интереса к прежде забытому направлению наверняка не одна и несомненно, что у каждого автора имеются свои резоны писать не так, а этак. Но что-то общее безусловно должно быть, раз дело касается множества совершено разных людей, ведь верно? Распался Советский Союз, на его пространстве фантастика была выпущена из клетки. Пришло поколение литераторов, не желающее пересказывать в тысяча первый раз дозволенные речи. Можно на этот аспект и под таким ракурсом взглянуть: всеобщая урбанизация и приход в литературу горожан во втором-третьем поколении. Для них крестьянская тема утратила актуальность, а война всё дальше и дальше, поэтому логичен поиск новых тем, и фантастика как нельзя к месту. Воздух свободы тоже внесём в перечень. А, например, Л. Рублевская видит «две главные причины расцвета жанра фантастики–фэнтези на отечественной почве: во–первых, общая тенденция эскапизма, побега от реальности, возможно, поиск героя, которого реалистическая современная литература пока не дала. Во–вторых, заполнение жанровой ниши, которая ранее искусственным образом держалась пустой». Радует, что мы наконец-то подхватываем общемировые тенденции, огорчает, что жанровая ниша в отнюдь не безразмерна и вскоре может быть переполнена. И что тогда? Впрочем, зачем гадать. Пропутешествуем на машине времени, именуемой жизнь, лет десять — всё сами увидим. Главное, что бы было на что смотреть, а то с нынешним упорным курсом властей на русификацию можем просто остаться без белорусской литературы. И тогда какой-нибудь дотошный исследователь из будущего внесёт в карточку название последнего белорусского романа, вышедшего в две тысячи обозримом году и с облегчением выдохнёт: ВСЁ!

Опубликовано: Шалтай-Болтай, 2011, № 4. В переводе на белорусский: Звужэнне будучыні. Маладосць, 2012, № 3

ПРА БЕЛАРУСКУЮ ФАНТАСТЫКУ.

Пачатак навуковай фантастыкі — у здольнасці марыць, ствараць ва ўяўленні сітуацыі, якія нікслі не існавалі ў жыцці. Пачатак назуковай фантастыкі, з'явы, якая цалкам належыць XX стагоддзю,— у міфе і народнай чарадзейнай казцы.

Гэты артыкул прысвечаны агляду бела- рускай навуковай фантастыкі, таму, на нашу думку, вельмі неабходна пачаць з вытокаў. Не будзем пераказваць казкі, займацца іх падрабязным аналізам, гэ- тую мэту мы не ставім перад сабою, але сказаць аб некаторых асаблівасцях бела- рускай чарадзейнай казкі, паказаць ба- гацце яе фантастычных элементаў, высо- кі мастацкі ўзровень — проста неабход- на.

Пра беларускія народныя казкі іх да- следчык пачатку XX стагоддзя С. В. Саў- чанка гаворыць, што «па выразнасці і прыгажосці апавядання беларускія казкі не маюць сабе роўных». Народная чара- дзейная казка — мастацкі твор, у якім фантастыка мае падкрэслена рэалістыч- ную аснову, камбінуючы ў розных спа- лучэннях рэчы, прадметы, з'явы кан- крэтнай рэчаіснасці. Найбольш стара- жытнай фантастыкай, якая ідзе ад міфа, з'яўляецца праяўленне антрапамарфізму (ачалавечвання) і анімізму (адушаўлен- ня). Усё тады гаварыла, усё надзялялася мовай, душой і чыста чалавечымі звычка- мі: лес, дрэвы, горы, рэчкі, жывёлы, птушкі... Адыграўшы сваю ролю ў раз- віцці чалавечай свядомасці, казкі гэтыя перайшлі ў «дзіцячае ведамства», адлю- строўваючы такім чынам ступень раз- віцця чалавека. У наш час менавіта праз казкі дзеці ўпершыню знаёмяцца з шы- рокім светам, пазнаюць яго ў той меры, у якой здольны пазнаць, вучацца муж- насці, высакароднасці, праўдзівасці, вер- насці, вучацца быць людзьмі.

Можна сказаць, што мастацкім мета- дам сучаснай навуковай фантастыкі з'яў- ляецца «адваротная міфатворчасць». Мі- фатворчасць наогул — гэта свядомая або несвядомая мастацкая перабудова пры- роды і грамадства. Калісьці, у пачатку сваёй духоўнай эвалюцыі, чалавек пазна- ваў акаляючы свет і ў прасторы гэтага бліжняга свету сутыкаўся часта з невы- тлумачальным, незразумелым, дзівос- ным, і каб неяк справіцца з грозньімі сі- ламі прыроды, а затым і з не менш грознымі сацыяльнымі сіламі, ён ствараў канкрэтныя міфалагічныя вобразы, у якіх растлумачваў незразумелае і гэтым у неабходнай для сябе ступені пазнаваў яго, авалодваў ім і выкарыстоўваў у сва- ёй духоўна-матэрыяльнай практыцы.

Зараз чалавецтва далёка адышлося ад таго часу, але і для нас усё роўна існуе шмат што грознае, здзіўляючае і пакуль незразумелае... I так, мусіць, будзе заў- сёды. Міфалогія, як казаў Маркс, падпа- радкоўвала і фарміравала сілы прыроды ва ўяўленні і пры дапамозе ўяўлення. Менавіта гэта робіць зараз і навейшая міфалогія — навуковая фантастыка, якая рыхтуе чалавека да будучыні.

У беларускім казачным эпасе чара- дзейная казка прадстаўлена вельмі шы- рока, яна найбольш старажытная. У ёй фантазія народа заўсёды знаходзіла сваё дужа яркае выяўленне. Вядомы даслед- чык беларускай казкі Е. Раманаў лічыў, што ў міфалагічных чарадзейных казках найбольш выразна праявіліся рысы, якія характарызавалі погляды беларусаў на прыроду, свет, грамадства, адбіліся на- родныя спадзяванні і мары.

Чарадзейная казка насычана найвы- шэйшай мастацкай сімволікай. У ёй ча- ста сустракаецца чарадзейны лес, з яко- га немагчыма выйсці; герой казкі нярэд- ка расце не па днях, а па гадзінах; звы- чайная вада можа надаваць герою чара- дзейную сілу, а можа і адбіраць яе.

Людзі ў казках могуць ператварацца ў жывёл, птушак, у нежывыя прадметы. Асабліва неверагодныя пераўтварэнні адбываюцца з персанажамі, калі ім да- водзіцца ўцякаць ад каго ці праследа- ваць каго. Тады яблык, які атрымлівае герой ад добразычліўца, можа ператва- рыцца ў гару, трэска або грэбень — у непраходны лес, хустка або ручнік — у рэчку або мора.

Чарадзейныя рэчы ў казцы — дыван- самалёт, шапка-невідзімка, боты-скара- ходы, абрус-самабранка, сякера-самаруб, гуслі-самагуды.

Героі ў казках шукаюць шчасце, зма- гаюцца за яго, ваююць супраць неспра- вядлівасці.

Усе гэтыя коратка пералічаныя прыё- мы беларускай чарадзейнай казкі пры- ведзены намі дзеля таго, каб паказаць, якія магутныя карані мае беларуская фантастыка. Пісьменнікі павінны выкары- стаць гэтую спадчыну хаця б у плане чы- ста структурным, яны павінны чэрпаць натхненне з гэтай чысцейшай, без пера- большання можна сказаць, чарадзейнай крыніцы. Прычым гаворка ідзе не толькі аб травестыраванні, перакладанні, пера- варочванні казкі, але і аб такім выкары- станні яе матываў, як гэта робяць Р. Брэд- беры і К. Саймак, як гэта робіць польскі пісьменнік-фантаст С. Лем, які напісаў «кібернетычныя казкі» і «казкі робатаў».

Беларускія пісьменнікі-казачнікі выка- рыстоўваюць народную казку, але больш за ўсё казку пра жывёл, казку бытавую. Гэтага, зразумела, мала.

Казка як фантастычны жанр шырока прадстаўлена ў творчасці Цёткі, Я. Кола- са, 3. Бядулі, М. Багдановіча і іншых бе- ларускіх пісьменнікаў, якія не толькі апрацоўвалі і пераказвалі народныя казкі, але і пісалі ўласныя. Да казкі звярталіся М. Танк, А. Якімовіч, В. ВітКа, У. Дубоўка, А. Астрэйка, М. Калачынскі. Але казкі, напісаныя імі, у большасці сваёй быта- выя, сацыяльныя або пра жывёл. Чара- дзейных, фантастычных, на жаль, мала.

У беларускай літаратуры XIX стагоддзя фантастыку часам выкарыстоўвалі ў тво- рах як прыём. Так Я. Баршчэўскі (1794— 1851) напісаў цэлы зборнік у чатырох та- мах «Шляхціч Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях». У жанравых адносінах гэта нагадвае тое, што зараз называюць «фэнтэзі». Фантастыка Я. Бар- шчэўскага імкнулася да таямнічага, не- звычайнага, цудоўнага, яўна паказваючы сваю блізкасць рамантычнай традыцыі. Псіхалагічна ў гэтых казках беларускі на- род, ужо адчуваючы свае сілы, вяртаец- ца да тых момантаў сваёй гісторыі, якія яшчэ нядаўна вызначалі паводзіны гра- мадства і асобнага чалавека ў адносінах да прыроды і акаляючага свету. Даслед- чык творчасці Я. Баршчэўскага Р. Падбя- рэскі пісаў: «Тое, што піша Баршчэўскі прозай, не датычыцца непасрэдна ні гі- сторыі, ні літаратуры, ні мовы Беларусі, але да важнейшай рэчы — духу і паэзіі народа, адкуль выйшлі і гісторыя, і літа- ратура, і мова. Ён ухапіў найжыццёвей- шыя асновы і вырашыў выявіць у мас- тацтве вялікі народны вобраз. Ён бачыць перад сабой народ, часта з усёй чароў- насцю паганскай фантазіі, якую ён апра- меньвае сваім, так сказаць, беларускім гофманізмам».

На жаль, няма перакладу на беларус- кую мову «Шляхціча Завальні». Толькі два апавяданні Я. Баршчэўскага апублі- каваны ў хрэстаматыі па беларускай лі- таратуры XIX стагоддзя. Гэта апавяданні «Пра чарнакніжніка і змяю, якая выве- лася з яйка, знесенага пеўнем» і «Белая сарока».

Услед за Баршчэўскім апрацоўваў на- родныя казкі і легенды і на іх аснове ствараў самастойныя мастацкія вобразы А. Рыпінскі. Выкарыстоўваў народную творчасць у сваіх творах і В. I. Дунін- Марцінкевіч.

Уключаў казачную фантастыку ў ткані- ну сваіх рэалістычных па сутнасці твораў Ф. Багушэвіч. Міфалогія адлюстравалася ў яго вершах «Мая дудка», «Смык», «Дурны мужык, як варона» і інш.

М. Багдановіч у цыкле «У зачарованым царстве» праводзіць своеасаблівы антра- памарфізм прыроды. фальклорны алега- рызм прысутнічае і ў яго лірыцы («Ста- расць», «Змяіны цар» і іншыя).

Шчыра кажучы, ніводзін сапраўдны паэт не можа абысціся без фантастыч- нага элемента ў сваёй творчасці, бо са- праўдны паэт не можа ў сваёй творчасці не вьіходзіць за межы свайго «я», за ме- жы свайго свету, не можа ў той ці іншай ступені не адушаўляць прыроду і паста- янна не здзіўляцца ёй. Але ўсё гэта ў адносінах да навуковай фантастыкі — толькі этапы развіцця фантазіі. Чара- дзейна-казачная фантастыка, становячы- ся здабыткам паэзіі, надае высакарод- насць душы чалавека, збліжае яго з прыродай. Навуковая фантастыка насы- чана матывамі прадбачання, прычым прадбачання мастацкага, яе маштаб — уся планета, чалавецтва і космас. Пры такім падыходзе можна гаварыць не толькі аб духоўным удасканаленні чала- века, аб развіцці яго здольнасцей, але і аб прадбачанні і аб мадэліраванні чала- века будучыні.

Класікі беларускай савецкай літарату- ры Я. Купала і Я. Колас шчодра выкары- стоўвалі фантастычныя элементы ў сваёй творчасці. Я. Колас у сваіх «Казках жыц- ця» наогул выкарыстоўвае фантастыку як прыём. Герой яго апавядання «Пад Новы год» пралятае над зямлёй і ба- чыць яе прыгажосць, але бачыць такса- ма і Вайну, Галечу, Хваробы, Багацце, з якімі ён будзе змагацца.

У паэме Я. Купалы «Адвечная песня» вобразы-сімвалы — Доля, Голад, Холад, Бяда — нібы аб'ядноўваюць усё тое, што атрымліваў ад жыцця селянін. Такое аба- гульненне робіць ідэйны змест паэмы глыбейшым і больш філасофскім. Паэ- тыка вуснай народнай творчасці ляжыць у аснове паэмы «Курган». Фантастычныя элементы «Магілы льва» арганічна спа- лучаюцца з рамантычнымі прыёмамі.

Дарэчы, сучасны беларускі пісьменнік Б. Сачанка ў аповесці «Апошнія і пер- шыя» звяртаецца да такой жа мастацкай умоўнасці. У яго таксама выступаюць вобразы Смерці, Маці і Дзіцяці, дзейні- чаюць Вада, Агонь, Зямля, Ноч, Хмары і г. д. Гэтым прыёмам пісьменнік пад- крэслівае цяжар пакут, калі маленькі ге- рой пачынае шукаць сілу, якая б дапа- магла яму, якая б магла растлумачыць, што ж адбываецца ў свеце...

Выкарыстоўваючы фантастыку ў трады- цыйна-паэтычным плане, Я. Купала, ад- нак, задумваўся і над навуковай фанта- стыкай у сучасным значэнні гэтага тэрмі- на. Ён гаварыў: «Творы павінны не толь- кі расказваць пра шлях, ужо пройдзены, але намячаць шляхі будучыні нашай тэх- нікі і, прымяняючы ў сваім творчым ме- тадзе фантастыку, з'яўляцца як бы пра- роцтвамі. Нам неабходна, узнімаючыся да грані фантастыкі, навучыцца гэтаму ў такіх майстроў, як Беламі, Уэлс, Жуль Верн, Келерман і іншыя». Як відаць, Я. Купала быў не толькі добра знаёмы з творчасцю пісьменнікаў-фантастаў, але і добра разумеў практычнае значэнне фантастыкі для беларускай літаратуры.

Першым у Беларусі пачаў працаваць у жанры навуковай фантастыкі Янка Маўр. Яго аповесць «Чалавек ідзе», якая напі- сана ў 1920 годзе (надрукавана ў 1926), была не столькі навукова-фантастычным, колькі навукова-папулярным творам. Пісьменнік захапляюча і па-мастацку расказвае пра далёкія дагістарычныя ры- сы («гэта было даўно-даўно... Можа, мільён гадоў назад...») Гісторыя жыцця першабытных людзей — поўная драма- тызму барацьба са стыхіяй слабых і без- абаронных людзей, якія менавіта дзякую- чы гэтай барацьбе і рабіліся больш моц- нымі. Наперадзе яшчэ быў працяглы і цяжкі шлях развіцця, але чалавек ужо станавіўся чалавекам. Для свайго часу аповесць «Чалавек ідзе» здавалася наву- кова-фантастычнай: вельмі ж мала ведалі тады людзі пра свой пачатак. Цяпер жа, калі мы ведаем невымерна больш, яна ўяўляецца нам навукова-папулярнай, ха- ця менш цікавай ад гэтага, вядома, не робіцца. Ды і для таго сінтэзу пазнаваў- чай інфармацыі, якая датычыцца чалаве- чага роду і яго гісторыі, яна неабход- ная і важная. Праўда, і ў ёй ёсць, на наш погляд, невялікі недахоп. Датычыць ён паказу зносін першабытных людзей. Як зараз выяўлена біёлагамі, нават куры ма- юць у сваіх зносінах некалькі дзесяткаў розных сігналаў. Чалавек, хай сабе і першабытны, меў у сваім «лексіконе», вя- дома, куды больш слоў, гукаў, сігналаў для размоў, чым гэта паказвае Я. Маўр.

Праз шмат гадоў Я. Маўр напісаў «Фантамабіль прафесара Цылякоўска- га». Фантастычная ідэя аповесці цудоў- ная: выкарыстанне для падарожжаў энергіі самой фантазіі. На матэрыяліза- ванай сіле фантазіі героі Маўра — піяне- ры (гэта лагічна і дасціпна: у дзяцей сі- ла фантазіі, сіла ўяўлення мацнейшая, больш непасрэдная, чым у дарослых) ля- таюць у Космас, на Марс, у Амерыку, дапамагаюць палярнікам. Аўтар, насыча- ючы аповесць пазнаваўчым матэрыялам, робіць яе асабліва карыснай для дзяцей малодшага і сярэдняга ўзростаў. Шкада, што ніхто з беларускіх пісьменнікаў не пайшоў па слядах Я. Маўра — хоць бы ў адлюстраванні нашага мінулага, не аба- вязкова пры гэтым трэба было забірац- ца на мільён гадоў у глыбіні часу, бо гі- сторыя беларускай зямлі дастаткова на- сычана падзеямі і фактамі і ў недалёкіх ад нас стагоддзях...

Пасляваенныя гады былі запоўнены напружанай працай, неабходнасцю ра- шаць задачьі «бліжняга рубяжа». Гэта стварыла свайго роду псіхалагічную ат- масферу, якая не садзейнічала філасоф- скай глыбіні навукова-фантастычных тво- раў. «Падмарожвала» фантастыку і «ха- лодная вайна»... Неразумныя дыверсан- ты, бесталковыя, хоць і злавесныя шпіё- ны, заўсёды разумныя і знаходлівыя пі- янеры, карыкатурныя капіталісты — усё гэта нараджалася палітычнымі абставіна- мі і не садзейнічала паяўленню значных твораў.

Раман М. Гамолкі «Шосты акіян», на які калісьці нядобразычліва адгукнулася крытыка, што пэўным чынам «прытарма- зіла» і пісьменніка, і, мабыць, рух бела- рускай навуковай фантастыкі, быў тыпо- вым творам «бліжняга рубяжа».

Прыкметнае месца ў беларускай фан- тастыцы займае В. Шыцік. Першую кнігу ён выдаў у 1962 годзе («Апошняя арбі- та»), пасля выйшаў «Зорны камень» (1967), затым — «Парсекі за кармой» (1970), «У час не вярнуліся» (1975). Ёсць у Шыціка і дзве аповесці: «Апошняя ар- біта» і «Сляды вядуць на зямлю».

У апавяданні «Памылка капітана» В. Шыцік мадэліруе сустрэчу чалавека з Невядомым. Разведчык, якога паслалі на планету, на якой час ідзе ў шмат разоў хутчэй, чым на Зямлі, за кароткі тэрмін пастарэў на дзесяцігоддзі. Ён здагадаўся пра гэта раней за іншых, але палічыў, што ўбачанае ім на невядомай планеце варта імкліва пражытага жыцця. Абвіна- вачвае ж сябе капітан у адным: пасля гэтай памылкі (а ён лічыць памылкай сваю непрадбачлівасць) ён упэўнены, што не мае права кіраваць людзьмі. А ў чым памылка капітана? Ці ў тым, што ён сапраўды не змог прадугледзець сустрэ- чы з планетай, дзе паскорана ідзе час, ці ў тым, што ён зняў з сябе абавязкі капі- тана, знаходзячыся ў космасе? Адказ на гэтае пытанне павінен даць чытач. Само апавяданне вьізначаецца высокім узроў- нем «фантастычнасці», так што адлю- страванае можна нават трактаваць як свайго роду алегорыю нейкай агульнай непрадбачлівасці начальніка.

Сур'ёзная маральна-этычная прабле- ма ставіцца ў апавяданні В. Шыціка «Чаргон альбо не?». Ісці на дапамогу, якая можа аказацца запозненай, альбо не ісці... і пакутаваць потым усё жыццё — сам-насам з сумленнем. А як быць, калі сам апынішся ў падобнай сітуацыі? Чалавек павінен верыць, што да яго на дапамогу заўсёды прыйдзе іншы чала- век.

Заркалёт злавіў сігнал небяспекі, але да крыніцы сігнала велізарная адлег- ласць і ў дадатак яшчэ нельга дакладна сказаць, адкуль прыйшоў сігнал. Але ён ёсць, і ўмоўна вядома месца (усяго толькі ўмоўнаі), а да яго палёту пяць га- доў. У космасе будуць іншыя меры вы- мярэння руху, хуткасць будзе вымярац- ца часам, які неабходна затраціць на пе- раадоленне адлегласці. Гэта ўхіленне ад курса абыдзецца экіпажу ў лішнія дзе- сяць гадоў палёту плюс свае дваццаць два гады, і ўсяго трыццаць два гады ў прасторы, практычна ўсё жыццё. Лёгка разважаць аб мужнасці, высакароднасці, абстрактна рашаючы складаныя — і чу- жыя! — праблемы, але практычна гэта рабіць надзвычай цяжка.

Лепшым апавяданнем зборніка «Гіар- секі за кармой» (1970), а бадай, і леп- шым апавяданнем Шыціка, з'яўляецца апавяданне «Трансплутонавыя афеліі».

Гэта псіхалагічны эцюд, пабудаваны на тонкіх назіраннях над чалавечай душой, дзе фантастыка выступае толькі як пры- ём. Гэта апавяданне пра чалавека, пра яго марьі, пра лёс, пра гатоўнасць да подзві- гу. Успамінаюцца цудоўныя горкаўскія словы: «Калі чалавек любіць подзвігі, ён заўсёды можа іх зрабіць і знойдзе, дзе гэта можна. У жыцці заўсёды ёсць месца подзвігам».

У апошнім зборніку «У час не вярну- ліся» (1975) змешчаны новыя апавядан- ні: «Лісток серабрыстай таполі», «Шора- хі чужой планеты», «Пажаданне здзейсні- лася, але...». Яны вызначаюцца лірычна- сцю, мяккасцю мастацкага малюнка, да- кладнасцю.

У аўтабіяграфіі В. Шыцік гаворыць: «Мне падабаецца фантастыка тым, што дае магчымасць нібы апярэдзіць жыццё, зазірнуць у будучыню, ажыццявіць тое, што навуцы пакуль не пад сілу. Таму я выбіраю для сваіх твораў падарожжы да далёкіх планет, сустрэчы з невядо- мым і таямнічым. У героях сваіх апавя- данняў бачу людзей камуністычнага бу- дучага — смелых, гуманных, магутных».

Ёсць праблемы, якія ніяк нельга ра- шаць сродкамі рэалістычнай літаратуры, але яны настолькі важныя для людзей, што маўчаць аб іх сёння ўжо немагчыма. Прычым цікава, што раней некаторыя з гэтых праблем ставіліся людзьмі ў плане рэлігійна-светапоглядным, а іншыя бяс- спрэчна адносіліся да жанру казкі і ча- радзейства.

Ідэя бессмяротнасці заўсёды хвалява- ла чалавецтва, асабліва з таго моманту, калі чалавек пачаў усведамляць сябе асобай, зразумеў цану жыцця. Людзі не- здарма надзялілі неўміручасцю багоў — гэта было найвышэйшаю ўзнагародаю для чалавека. Дарэчы, часам неўміру- часць разглядалася і як пакаранне (воб- раз Агасфера, Лара ў горкаўскім апавя- данні «Старая Ізергіль»), | сёння вучо- ныя працуюць над тым, каб прадоўжыць жыццё чалавека ў яго біялагічных ме- жах, а футуролагі «запланавалі» нават ажыццяўленне гэтай ідэі прыблізна на 2100 год.

У фантастыцы ідэя бессмяротнасці так- сама займае важнае месца. Яна тракту- ецца і ўсур'ёз, і жартам, ёю завярша- юць звычайна гісторыю развіцця якіх- небудзь высокаарганізаваных істот. Пры гэтым часам пад бессмяротнасцю разу- меюць жыццё ў некалькі тысяч гадоў зямнога часу.

К. Крапіва, выдатны беларускі саты- рык, напісаў камедыю «Брама неўміру- часці» (1973). У ёй ён паставіў сур'ёзныя пытанні маральнага характару, звязаныя з адкрыццём неўміручасці.

Усю п'есу можна падзяліць на дзве часткі. У першай дзелавіта і спакойна аў- тар разглядае праблемы, звязаныя з ажыццяўленнем, правядзеннем у жыццё неўміручасці. Тут паўстаюць аспекты са- цыяльныя, эканамічныя, маральныя, бія- лагічныя, чыста жыццёвыя. I ўсе яны ра- шаюцца песімістычна; як бачна, увядзен- не бессмяротнасці ставіць пад пагрозу ўсе грамадскія інстытуты, усю звыклую сістэму чалавечых адносін і поглядаў на свет, на самога чалавека, на сэнс жыц- ця; больш таго — пад пагрозу ставіцца лёс чалавецтва. Бессмяротнасць палохае: будуць нараджацца новыя і новыя пака- ленні, а паколькі смерць знікае, то рост насельніцтва будзе павялічвацца бяз- межна, і ўжо гадоў праз сто ў Беларусі будзе жыць каля трох мільярдаў чала- век. А іх жа ўсіх трэба карміць, апра- наць, забяспечваць жыллём. Калі ж штучна спыніць нараджальнасць або крайне яе абмежаваць, то справа будзе яшчэ горшая: спыніцца прагрэс, спыніц- ца сам рух гісторыі.

Ды і як размяркоўваць неўміручасць? У грамадстве ж ёсць людзі, якім ніяк нельга даваць яе: зладзеі, дармаеды, бюракраты, бандыты... А што рабіць з праблемай сямейнага жыцця?.. Вечнае сямейнае жыццё адразу адмаўляецца адной з жанчын, персанажаў п'есы.

К. Чапек у сваёй п'есе «Сродак Мак- рапуласа» не разбірае так падрабязна праблему неўміручасці, як гэта робіць К. Крапіва, але ўзятая ім у якасці ідэй- най асновы душэўная стомленасць, якая настае ў гераіні, што пражыла ўсяго толькі трыста трыццаць сем гадоў, стом- ленасць, якая прыводзіць да распаду чалавечай асобы, заклапочвае астатніх персанажаў п'есы («Немагчыма кахаць трыста гадоў. Немагчыма спадзявацца, ствараць або проста пазіраць вакол тры- ста гадоў запар. Гэтага ніхто не вытры- мае. Усё абрыдне. Абрыдне быць доб- рым і быць дурным. Абрыдне зямля і неба. I тады ты пачнеш разумець, што, шчыра кажучы, няма нічога. Абсалютна нічога. Ні граху, ні пакут, ні зямлі, на- огул нічога. Ёсць толькі тое, што зараз камусьці дорага»), Героі Чапека адчува- юць палёгку толькі пасля таго, як зні- шчаецца рэцэпт Іеронімуса Макрапуласа.

К. Крапіва гаворыць, што ў бессмярот- ных будзе свая мараль, і яна будзе ін- шай, чым у сучасных людзей: яна будзе не зразумелая нам, гэтая мараль неўмі- ручых.

Як бачым, фантастычная ідэя, выказа- ная ў творы, добрая ўжо тым, што вы- клікае на роздум, на спрэчкі, патрабуе прыцягваць да гаворкі самы разнастайны матэрыял. У гэтым — безумоўная каш- тоўнасць фантастыкі.

Другая частка п'есы прысвечана дра- матургам даследаванню паводзін людзей, якія апынуліся ў незвычайным станові- шчы. Гэта таксама ўласціва фантастыцы: змадэліраваць сітуацыю з навуковага пункту гледжання зусім магчымую і ла- гічную, але на цяперашні момант нерэ- альную, выдуманую, якая, аднак, утрым- лівае ў сабе магчымасці найтанчэйшай праверкі людзей у незвычайных для іх абставінах. У гэтым і заключаецца экспе- рымент у навуковай фантастыцы. Так бу- дуе свой раман «Салярыс» С. Лем, апа- вяданне «Арэна» Ф. Браун. Сімволіка пры гэтым дасягае надзвычайнай выраз- насці і глыбіні.

У К. Крапівы вучоны Дабрыян адкрыў неўміручасць, але размеркаванне яе не ўваходзіць у яго функцыі. Для гэтага ствараецца «Камітэт па справах неўміру- часці», у які неабходна пцздстаўляць аналізы крыві, страўнікавага соку і інш. для доказу біялагічнай прыгоднасді ча- лавека да бессмяротнасці. Гэта, т«..< ска- заць, натуральны медыцынскі бок раз- меркавання адкрыцця.

Аднак бессмяротнасці пачынаюць да- магацца людзі, для якіх неўміручасць — усяго толькі новы дэфіцытны тавар, які трэба даставаць усімі праўдамі і няпраў- дамі. Так К. Крапіва яшчэ раз выкрывае мяшчанства. Скажам, бессмяротнасці да- магаецца для сябе і ўсёй сваёй сям’і за- гадчык склада Караўкін, спакушаючы вучонага магчымасцю вечнага забеспя- чэння прадуктамі. Адстаўны маёр Дажы- валаў (для большай важнасці выдае сябе за генерал-маёра), Застрамілава і Тар- гала, якіх аўтар называе «былымі»,— усе яны з'яўляюцца якраз тымі экземпляра- мі чалавечай пароды, якія ніяк не пады- ходзяць для атрымання вечнага жыцця. Але яны настойліва дабіваюцца «новага дэфіцыту». Бессмяротнасць падзяліла людзей, нарадзіла новую форму дыс- крымінацыі, якая аднолькава крыўдзіць і смяротных і бессмяротных. Калі сум- ленным людзям гэта не падабаецца, яны хочуць адмовіцца ад нечаканага дару, то ўсе гэтыя застрамілавы і таргалы пра- цягваюць дамагацца яго.

Канец п'есы радуе сваёй нечаканасцю. Супрацоўніца Дабрыяна Наташа інсцэні- руе смерць Мафусаіла, пацука, на якім была даказана і праверана магчымасць вельмі доўгага жыцця. Неўміручасць лік- відавана, але праблемы, народжаныя ёю, застаюцца. I пасля такой вось, няхай на- ват абстрактнай, праверкі паўстае пытан- не, бадай, не менш важнае, чым само адкрыццё: а як жа сапраўды размяркоў- ваць гэтую самую бессмяротнасць, калі яе навука падорыць раптам людзям? Ві- даць, адкрыццё гэтае магчыма толькі на найвышэйшай прыступцы развіцця назу- кі, яно — самая запаветная таямніца пры- роды і даступна будзе толькі этычна развітым істотам, мараль якіх стане на- столькі дасканалаю, што ніяк не зможа змяніцца ад з’яўлення бессмяротнасці.

Сучасная навуковая фантастыка на- поўнена небывалым для літаратуры зме- стам: з аднаго боку, у наш час незвы- чайна абвастрыліся ў свеце сацыяльныя супярэчнасці, з другога боку, чалавек давёў развіццё тэхнікі да такой вышыні, што ўжо атрымаў або атрымае ў хуткім часе тыя магутныя, а часам і страшныя ў сваёй магутнасці сілы, якія ў міфах, легендах і казках ніколі яму не належа- лі цалкам. Гіытанне аб тым, як будуць выкарыстаны гэтыя сілы, стала для наву- ковай фантастыкі ледзь не галоўнаю праблемаю.

Займацца ў наш час фантастьікай азна- чае думаць пра чалавецтва, пераадоль- ваць правінцыялізм мыслення, бачыць свет ва ўсёй шматграннасці сучасных су- вязей. Як бачна з вышэй прыведзенага аналізу, у Беларусі ёсць усё-такі пачатак сваёй навуковай фантастыкі, ёсць магут- ныя яе карані ў чарадзейнай казцы. Да- рэчы, Я. Купала пісаў у аўтабіяграфічных запісах, што кнігі абудзілі ў ім фантазію, і найбольш моцна, на яго думку, паў- плывалі беларускія народньія казкі, якія ён чуў у дзяцінстве.

Сучаснае дзіця, падлетак, юнак разві- ваецца не толькі пад уздзеяннем народ- ных казак. Пасля, у юнацтве, настае пара больш моцнага ўздзеяння акаляючага свету, маладога чалавека паглынае вада- спад інфармацыі, і тут яму неабходна валодаць фантазіяй, развітым уяўлен- нем, яркай і дакладнай думкай, каб не толькі знайсці сабе месца ў жыцці, але і выконваць работу прыгожа, умела, шчы- ра, адчуваючы сябе творцам, а не выка- наўцам. Для выхавання маладога пака- лення, для развіцця ўяўлення маладога чалавека навуковая фантастыка проста не мае замены. Дарэчы, вельмі карысна пе- рачытваць у сталым узросце казкі. У многіх з іх мараль у сваім поўным аб'ё- ме можна зразумець толькі пасля набы- тага вопыту.

Сучасная эпоха характарызуецца спа- борніцтвам дзвюх грамадскіх фармацый — сацыялістычнай і капіталістычнай. I не толькі ў галіне эканамічнай, палітычнай, ваеннай ідзе суперніцтва, ідзе суперніц- тва ў здольнасці да ўяўлення, да прад- бачання. У амерыканскай разведцы спе- цыяльны чалавек чытае навуковую фан- тастыку, вышукваючы ў ёй рэцэпты но- вай зброі. Гэта дзіка, гэта агідна, але гэта ёсць. Амерыканскія універсітэты ўвялі навуковую фантастыку ў курс вы- кладання.

У нашай краіне існуюць такія магутныя «навукова-фантастычныя цэнтры», як Масква, Ленінград, Харкаў, Баку, Кіеў; там выдаюцца зборнікі, фантастыку дру- куюць. У Беларусі пакуль яшчэ кнігі та- кія з'яўляюцца так рэдка, што пра іх па- мятаюць толькі самыя дапытлівыя амата- ры. А між іншым, усім вядома, што вар- та толькі навукова-фантастычнаму твору трапіць на прылавак — ён знікае хутчэй, чым славутыя гарачыя піражкі.

Навуковая фантастыка патрэбна Бела- русі. Але ж пісьменнікамі ўвогуле не нараджаюцца, а пісьменнікамі-фантаста- мі — тым больш. Гіісьменнікамі-фанта- стамі становяцца, прайшоўшы складаны і напружаны шлях інтэлектуальнага раз- віцця. Да таго ж пісьменнік-фантаст па- вінен часцей друкавацца. Тады ён будзе ў полі зроку крытыкі, ды і крытыка па- вінна быць разумнай, добразычлівай. Крытыка павінна дапамагаць пісьменніку, працаваць разам з ім. Бо крытычны раз- бор сучаснай фантастыкі — гэта аналіз тых ідэй, якія ў творы выяўлены ў мас- тацкай форме, прычым аналіз гэты ідзе, павінен ісці, з прыцягненнем навуковых дасягненняў па ўзнятай пісьменнікам праблеме. У гэтым вельмі істотнае ад- розненне аналізу твора навукова-фанта- стычнага ад звычайнага, літаратурнага.

Неабходна хоць бы раз у год выда- ваць зборнікі беларускай фантастыкі (вя- дома, у гэтыя зборнікі можна і нават трэба ўключаць і пераклады замежных аўтараў).

I апошняе. Не трэба баяцца фантасты- кі, не трэба баяцца сярэдніх рэчаў: яны — глеба для шэдэўраў.

I яшчэ трэба памятаць ленінскае вы- казванне, што «мары рухаюць прагрэс».

Станіслаў САЛАДОЎНІКАЎ

Мал. Ул. 1. Жука

"Маладосць" №6/1979

***

Булыга. Дзуррай! (Межиздательский фотоцентр, Минск, 1991 г.)

Детский комикс [по мотивам фантастического рассказа Сергея Булыги «Скороход»] / Авторы персонажей: Сергей Кишов и Михаил Строцев; Автор текста: Сергея Булыги; Художник-исполнитель: Юлия Лукашенко. – Минск: Межиздательский фотоцентр, 1991. – 16 с. 100 000 экз. (о) ISBN 5-7815-1795-2 – подписано к печати 20.08.1991 г.

http://archivsf.narod.ru/1953/sergey_buly...

http://vk.com/album-40319881_162882773

Цвяткоў, Гардзееў, Каршакевіч. Дзе жылi бурсонiкi.

Содержание Уладзімір Цвяткоў. Дзе жылi бурсонiкi / Маст.: Канстанцін Гардзееў – с.1-16 Аляксандр Каршакевіч. Планета Мілітар / Маст: А. Каршакевіч – с.17-24 ISBN: 5-7880-0320-2 Год издания: 1992 25 с. 200 000 экз.

http://archivsf.narod.ru/1950/vladimir_cv...

https://www.livelib.ru/book/1006167031-dz...

Цвяткоў, Каршакевіч. Планета Гэя. Артур Гор (Минск, Эридан, 1991 г.)

https://fantlab.ru/edition70502

https://www.livelib.ru/book/1000451678-ar...

http://vk.com/album-40319881_175321956

Каршакевіч. Планета Мілітар (Мінск. "Юнацтва". 1992)

https://vk.com/docs-13670399

Цвяткоў, Гардзееў. Дзе жылі бурсонікі. 25 с. Мн. Юнацтва. 1992

ЦВЕТКОВ В. — Бег времени:[Комикс] /Рис. А.Коршакевича. -С.3с.обл.-4с.обл. (есть и Бег часу на бел. мове) журнал "Родник" Минск №3/88 г.

ЦВЕТКОВ В. — Меткий стрелок:[Комикс] /Рис. А.Коршакевича. -С.3с.обл.-4с.обл. журнал "Родник" Минск №4/88 г. позднее вошёл в цикл "Артур Гор" https://fantlab.ru/edition70502

***

Об исторических комиксах Адама Глобуса: https://fantlab.ru/blogarticle66831  

***

Исторический комикс "Меч князя Вячки". Л. Дайнеко — П. Орловский. "Бярозка" №№9-12/1993